JANZKIAK PAPEREAN. Euskal jantzien grabatuak. XVI – XIX mendeak
2004(e)ko Ekainaren 1a - 2004(e)ko Irailaren 5a
IRUDIEZ HORNITUTAKO LIBURUAK ETA ALDIZKARIAK 
Janzkien Liburuen genero espezifikoarekin batera, hauek argitaratzeko helburu nagusia tipoak eta janzkiak irudikatzea zelarik, inprimatutako beste era bateko obrek ere balioko dute, inprentaren hastapenetik bertatik, irudiak erreproduzitzeko lagungarri modura, izan ere, gure esparru kulturaleko jantzien eta biztanleen inguruko ikuspegi berriak eskainiko dizkigute. Era honetako produkzioek garrantzi handia hartuko dute XIX. mendean zehar. Garai horretako berezko joera artistiko eta pentsatzeko moduek eraginda, tokiko eta erregioetako ohiturak eta berezitasunak gordetzea aldarrikatzen baitzuten, kronika militarrek, bidaietako gida eta liburuek, geografia, historia eta etnologiako obrek, ohiturazko literaturak... beren orrialdeetan irudi litografiko eta xilografikoak erakutsiko dituzte eta horien bitartez Herrialdeko biztanleen berezko idiosinkrasia, beren janzkiak, beren egitekoak, beren ohiturak, eta abar adieraziko dituzte. Irudiak ugaritu izanaren gorabeheran lagunduko dute neurri handi batean aipatutako estanpazio teknika berriek, litografiak eta xilografiak, hain zuzen. Prozedura hauen bitartez produkzioa handitzea eta edizioko kostuak murriztea lortu zuten eta, gainera, xilografiaren kasuan, operazio bakar batekin, orrialde bereko konposizioan testuak eta irudiak sartzeko aukera ematen zuen.
Kazetaritza modernoaren indartzeak eta gero eta ugariagoa den aldizkako prentsan gauzatzeak, hiritarrek inguruko eta urrutiko gertaeren aurrean agertzen duten interes gero eta handiagoaren emaitza delarik, irudien iturri berri bat sortuko du, hau da, Ilustratutako Aldizkariak. Egungo prentsaren modura, beren orrialdeetan tipo eta janzkien irudiak sartuko dituzte ohiturazko gaiak oinarritzat dauzkaten artikulu eta erreportaia desberdinak ilustrazioz hornitzeko.
XIX. MENDEA
ANTONIO RODRÍGUEZ, Colección general de los Trages que en la actualidad de se usan en España principiada en el año 1801, Madrid, 1801-1804.
Antonio Rodriguez-ek marraztutako janzkien bilduma 112 grabatu kalkografikoz osatzen da. Tipo erregionalak eta herrikoiak erreproduzitzen dituzte grabatuek eta horiek identifikatzeko esaldi barregarri batez laguntzen dira. Gure alorrari interesatzen zaizkion estanpak zazpi dira, hiru Bizkaiari buruzkoak eta lau Nafarroari buruzkoak, eta bereziki berriak gertatzen dira marinelaren irudia eta nafar lurraldearen erdialdeko laborari tipikoak erakusten dituzten irudiak. Grabatuak, Jose Vazquez, Manuel Albuerne eta Antonio Rodriguez berak egindako marrazkietatik hartutakoak dira.
GISCARD, Delineations of the most remarkable costumes of the different provinces of Spain…, London, 1822.
JOSÉ RIBELLES – JUAN CARRAFA, Colección de Trajes de España, Madrid, 1825.
Kalkografia Nazionalak koadernoetan argitaratu zituen, bakoitza zortzi estanpekin. Bilduma 112 estanpaz osatuta dago, Juan Carrafak beranaz grabatuta Jose Ribelles-ek egindako marrazkietan oinarrituz. Sail honetan dauden euskal giroko irudiak bederatzi estanpetan ageri dira eta dagoeneko klasikoak diren Bizkaiko eta Nafarroako laborarien irudiak, Erronkariko berezko tipoak eta Euskal Herriak berezko dituen lan esparru desberdinetako gizonezkoen hiru irudi: marinela, artisaua eta laiaria.
JEAN PIGAL, Collection de costumes des diverses provinces de l’Espagne, Paris, c. 1825
Clément frères-ek argitaratua eta Litografía de Langlumé-n inprimatua, obra 100 estanpa litografikoz osatzen da, koloreztatuak eta zenbakiak ipinita. White marrazkilariak sinatuta daude eta litografoa Jean Pigal da. Bildumako azkeneko sei irudiek euskal tipoak erreproduzitzen dituzte: Pasaiako batelari bat, Bilbo inguruko emakumezko laborari bat, Iruñeko bikote bat eta dagoeneko klasikoak diren erronkariarren irudiak.MUSÉE DE COSTUMES, PARIS. Musée DE Costumes, ed. Aubert, Paris, c. 1850-1860.
Musée de Costumes-en bilduma, Parisen inprimatua Moine inprimategian, altzairuan eginiko grabatu akuarelatuez osatzen da eta gizonezko eta emakumezkoen tipoak agertzen ditu herrialdeka ordenatuta eta faszikuluetan argitaratuta. Obra honek euskal lurralde esparru osoko bereizgarri diren tipoen sorta interesgarria eta originala eskaintzen digu: Iparraldeko nekazari bat eta Baionako jostun bat, Tolosa eta Gasteizeko emakumezkoak eta Nafarroa eta "Biscaya"-ko gizonezkoak.
LAS MUJERES ESPAÑOLAS, PORTUGUESAS Y AMERICANAS. Las mujeres españolas, portuguesas y americanas..., Madrid, 1872-1876.
ditu. Araba eta Bizkaiko emakumezko tipoak, Litografia de F. Muñoz-en estanpatuak (Malaga), Ferrant eta Maureta-ren marrazkietan oinarrituz, eta Gipuzkoa eta Nafarroako emakumezkoak, Litografia de los Andaluces-en (Bartzelona) estanpatuak Maureta eta Perearen marrazkietan oinarrituz, dira obran jasota dauden euskal ereduen multzoa osatzen dutenak.
XVIII. MENDEA
ACQUES GRASSET DE SAINT-SAUVEUR, Costumes civils actuels de tous les peoples connus… Paris, 1784-1787
Grasset de Saint-Sauveur-en eskuari zor zaizkio janzkien liburu asko eta asko, eta gure herrialdeari dagokionez, nafar bikote baten irudiak jasotzen ditu Erronkari bailarako jantzi tipikoarekin. Banaka aurkeztuta, konposizioan aldaketak ageri dituztela, Costumes civils actuels de tous les peuples connues ( Paris 1788 eta 1805) eta Encyclopèdie des voyages (Paris 1796) obretan argitaratuko dira, bi kasutan ur-tintan grabatuta eta akuarelaz margotuta. Antzeko teknikarekin, baina oraingoan bikotea osatuz lamina bakar batean erreproduzituta Lachausée-ren grabatuaren arabera, bi irudiak Voyages pittoresques dans les quatre parties du monde (Paris 1806) obran argitaratuko dira. Obra hau bi liburukiz osatuta zegoen, bat 80 estanpekin eta bestea 74 estanpekin, hain zuen.
TEODORO VIERO, Raccolta di 126 stampe, che rappresentano figure, ed Abiti di varie Nazioni, Venecia, 1783
Teodoro Viero inprimatzaile eta editore veneziarraren obra hiru zatitan banatzen da; lehenengo biak Europari buruzkoak dira eta hirugarrena Asia, Afrika eta Amerikari buruzkoa. Euskal Janzki eta tipoak lehenengo zatian argitaratzen dira. Zati hau 126 grabatuz osatuta dago, akuafortean kobrezko plantxa gainean grabatu eta tanta gardenezko paperean estanpatuak. Irudietako bat izan ezik -Bilboko neskame bat irudikatzen duena-, erreproduzitzen diren pertsonaiak eta tipoak, jarrera eta konposizioan aldaketak ageri dituzten arren, Cano y Olmedillak bere Janzkien Bilduman argitaratutakoetan inspiratuta daude argi eta garbi, eta girotzeko elementuak eta atzeko paisaiak ere kopiatuta dauzkate.
JUAN DE LA CRUZ CANO Y OLMEDILLA, Colección de Trajes de España tanto antiguos como modernos, que comprende todos los de sus dominios, Madrid, 1777-1788.
Colección de Trajes obra, emanaldika argitaratzeko obra baten modura sortu zen eta 1777an hasi zen argitaratzen. 1788ko data dauka argia ikusi zuen azkeneko koadernoak. Beraz, laurogeita bi estanpaz osatutako obra bat da, tanta gardenezko paperean estanpatutako grabatu kalkografikoak. Obra osoan aurki dezakegun euskal ordezkaritza bosgarren koadernoan kokatzen da, 1779 eta 1784 artean urte ezezagun batean argitaratuta, eta irudiak honakoak dira: Erronkari bailarako bi janzki, gizonezkoena eta emakumezkoena, eta Bilbo eta inguruko lau tipo (neskamea, hiritar emakumezkoa eta baserritar bikotea). Sei grabatuak Cano y Olmedillak grabatu zituen Agustina Azcona-ren jatorrizko marrazkietatik abiatuta (nafarren irudiak) eta Luis Paret y Alcazar-en marrazkietatik ere bai (bilbotarren irudiak). Obraren arrakasta egundokoa izan zen bere garaian eta kopia eta edizio desberdinak egin zitzaizkion, horietako asko isilekoak, marrazkilari eta grabatzaileen erreferentziak ez emateagatik identifikatzen dira eta.
XVI-XVII. MENDEAK
ENEA VICO, Costumes espagnols du XVI siècle, c. 1560.
Enea Vico (Parma 1523-Ferrara 1567) grabatzaile italiarra da eta 95 estanpaz osatutako penintsulako janzkien bilduma honen egilea. Beranaz egindako grabatuak dira, kobrezko plantxan eginak eta tanta gardenezko paperean estanpatuak, eta gehienek, maila herrikoietako emakumezkoen janzkiak erreproduzitzen dituzte. Estanpa guztiak kontuan hartuta, hogeita hamar baino gehiagok euskal esparru kulturaleko pertsonaiak irudikatzen dituzte eta batzuk herri zehatzetan kokatuta daude, adibidez, Donibane Lohitzune (2), Hondarribia (4), Iruñea (16), Lizarra (3), Gasteiz (2), Gares eta Berna; beste batzuk, aldiz, garai hartan Biscaia deitzen zitzaion lurralde esparruan kokatuta daude (4 estanpa). Biscaia izeneko eremuak egungo euskal lurraldea eta egungo Kantabriaren parte handi bat hartzen zuen bere baitan.
FRANÇOIS DESERPS, Recueil de la diversité des habits qui sont de présent en usaige tant ès pays d’Europe, Asie, Affrique et illes sauvages, le tout fait après le naturel, Paris, 1562.
F. Deserps-en obra 121 irudiz osatzen da, eta egur gainean grabatuta eta tanta gardenezko paperean estanpatuta daude. Mundu ezaguneko janzkiak erreproduzitzen ditu, garai hartan deskubritu berriak ziren Amerikako tokiak barne hartuta. Obran irudikatzen diren euskal tipoak zazpi dira: Baionako hiru emakumezko, bi emakumezko nafar, bat Iruñekoa eta bestea Orreagakoa, eta bikote bat, gizonezkoa eta emakumezkoa, "biscaitarrak".
Obra honetatik lau edizio egin ziren, lehenengo hirurak Parisen, 1562, 1564 eta 1567an, grafian eta apainduretan aldaketa batzuk sartuta; laugarrena Anberesen egin zuen Ioanni Bellero-k, 1572an, eta latinezko testuak erantsi zizkion.
JOST AMANN – HANS WEIGEL, Habitus praecipuorum populorum tam virorum quam foeminarum singularis farte depicti, Tractenbuch…, Nuremberg, 1577.
Obra hau, jende artean, Weigel-en Janzkien Bilduma bezala ezagutzen da eta egurrean egindako 219 grabatuz osatzen da. Hans Weigel-ek egin zituen Jost Amann-en marrazkietatik abiatuta. Tanta gardenezko paperean estanpatuta, gizarteko maila desberdinetako janzki europarrak erreproduzitzen dituzte, eta euskal tipoak irudikatzen dituztenak hiru dira: bikote gazte ezkongabe bat, nekazari bat eta emakumezko bat, eta bizkaitar edo kantabriar bezala identifikatzen dira.
GEORG BRAUN – FRANS HOGENBERG, Civitates Orbis Terrarum, Colonia, 1572-1617.
Munduko hirien atlas handi honen V. liburukiak, 1598an argitaratua Urbium praecipuarum mundi Theatrum quintum izenarekin, XVI. mendeko janzkien estanparik klasiko eta osatuenetako bat eskaintzen digu eta hurrengo urteetan egingo diren kopia pilo baten iturri izango da estanpa hau. Hogenberg-ek grabatutako irudi bat da Joris Hoefnagel-en marrazki batetik abiatuta; 1567ko data du eta, San Adrian tunelaren ikuspegi baten ondoan euskal tipo desberdinekin osatutako zazpi eszena erreproduzitzen ditu: emakumezko bizkaitar noblea, emakumezko noble ezkongabea, gizonezko eta emakumezko herritarrak Gasteizeko merkatura doazela, dontzeila bizkaitar eta gaskoiak, Donibane Lohitzuneko emakumezkoa, Baionako emakumezko ezkonduak eta Baionako elizarako bidean.
Irudi honen oinordeko dira hurrengo bi estanpa, zeinak, tamaina txikiagoko plantxa batean grabaturik, San Adriango estanparen behe aldeko erregistro guztia erreproduzitzen duten. Lehenengoa, irudia alderantzikatuta agertzen duelarik, Vincenzo María CORONELLI-ren obratik dator: Teatro della guerra, Venezia, 1699 ingurukoa. Bigarrenaren jatorria, aldiz, kalitate askoz handiagokoa, Juan ALVAREZ DE COLMENAR-en obran dago: Les Delices de l'Espagne et du Portugal, Leiden, 1707, hain zuzen.
CESARE VECELLIO, Habiti antichi et moderni di tutto il mondo
XVI. mendea, orain arte ezagututako janzkien libururik handiena eta garrantzitsuena agertzearekin batera amaitzen da: Cesare Vecellio-ren obra. Venezian argitaratu zen 1590ean eta egurren gaineko 420 grabatuz osatuta zegoen. Europako janzkiak (361), Asiakoak eta Afrikakoak irudikatzen zituzten. Bere arrakasta hain izan zen handia, bertatik lau edizio desberdin ere egin zirela, grabatuen hizkuntza, kopurua eta irudikatutako irudi eta janzkien apaindura aldatuta, eta gainera, berriz grabatuak izan ziren. Bigarren edizioa, italieraz eta latinez, Venezian argitaratu zen 1598an, eta 507 irudiz osatzen da. Edizioetan hirugarrenak, Venezian 1664an argitaratua, grabatuen kopurua 415era murrizten du eta plantxari berari latinezko azalpen-testuak eransten dizkio. XVIII. mendean edizio espainiarra argitaratu zen eta XIX. mendearen erdialdera, 1859-60, Parisen argitaratu zen azkeneko edizioa, 513 janzki bi liburukitan banatuta eta testuak frantsesez eta italieraz idatzita. Edizio hauetan, gure inguruko tipo eta janzkien irudikapena bost estanpetan zehazten da, alegia, bikote nafar bat, gizonezkoa eta emakumezkoa, eta "Biscaia"-ko hiru emakumezko.
1794an, Madrileko Kalkografia Nazionala Cesare Vecellio-ren obraren edizio berri bat argitaratzen hasi zen. Colección de los Trajes que usaron todas las Naciones conocidas hasta el siglo XVI... izenburua du eta bi liburukiz osatzen da; lehenengoa Italiako janzkiei buruzkoa da (227) eta bigarrena Espainiako janzkiena, 48 estanpaz osatua, lehenengo edizioetan irudikatzen ziren 20 haiek baino askoz gehiago, noski. 48 estanpa horien artean, kobrezko plantxa gainean Jose Camaron-ek beranaz grabatutakoak, dagoeneko ezagunak diren nafar bikotearen eta Bilboko emakumezkoaren irudiak jasotzen dira, baina beste berri batzuk ere eransten dira (bizkaitar andere noblea, Bizkaiko baserritarra eta emakumezko baserritarra Gasteizeko merkatuan); garbi dago azken hauek Civitates obran argitaratutako San Adriango estanpan inspiratuta daudela.
